توجه به شرایط دعای عرفه (حجت الاسلام مرتضی وافی)
به ایامی نزدیک می‌شویم که روح دعا و جان عبادت در آن شکل می‌گیرد. ایام معلومات، دهه اول ماه ذی‌الحجه در ماه‌های قمری که اوج و شکوه این ایام در روز عرفه است، در نهم ذی‌الحجه هر سال قرار دارد. زائران خانه خدا در صحرای عرفات زائران اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به ویژه زائران حرم سید‌الهشدا(ع) در کربلا و اهالی توکل و توجه به حضرت حق در چنین روزی در جای جای این دنیای پر سر و صدا و پرزرق و برق مشغول دعای عرفه می‌شوند و حال و هوای مناجات شکل می‌گیرد.
اعمال و ادعیه‌ای که چنین روزی دارد، در کتابهای دعا ذکر شده است. در میان اعمال و آداب چنین روزی که از چند جهت یک روز خاص است، دعای عرفه از مهمات است. اسم و نام این روز خاص است، زیرا با شناخت و معرفت همراه می‌شود. عظمت خاصی هم دارد؛ چراکه مرحوم ابن قولویه در کامل‌الزیارات نقل می‌کند کسانی که درک عرفه کنند، کسانی هستند که اگر جا مانده باشند از شب‌های قدر، در چنین روزی جبران می‌شود. همچنین، این روز از نظر توسل ویژه است؛ چراکه در روایات آمده کسانی که روز عرفه در محضر سیدالشهدا(ع) و کربلای حسینی باشند، ثواب هزار حج و هزار عمره مقبوله را دارند و خدای متعال پیش از اینکه میهمانان خود را در صحرای عرفات نگاه کند، به زائران حسین(ع) در کربلا نگاه می‌کند.
روز عرفه از جهت نوع ارتباط انسان و حضرت حق نیز خاص است. امام سجاد(ع) زمانی که فردی فقیری را در روز عرفه مشاهده کردند که مشغول طلب و گدایی است، با اینکه کار گدا گدایی است و براساس نیاز و طلبی که دارد، دست خود را به سوی مردم دراز می‌کند، حضرت(ع) به او فرمودند که وای بر تو! می‌دانی امروز چه روزی است و در چنین روزی که روز عرفه است، تو از غیر خدا کمک می‌خواهی؟ این روز آن‌قدر ویژه بوده و برکات در آن نازل می‌شود که در روایات آمده فرزندانی که درون وجود مادران هستند، امید می‌رود که از برکات و رحمت‌های چنین روزی بهره ببرند
چنین روزی اعمال و آدابی دارد که یکی از آنها دعای عرفه است و این مسئله از لطف اهل بیت عصمت و طهارت(ع) است که همیشه به ما یاد دادند که باید از خدا بخواهیم و طلب کنیم و به آموخته‌اند که چه چیزی را بخواهیم و چگونه بخواهیم. می‌توان به صورت قطعی و دقیق گفت که اگر نگاه این وجودهای نورانی نبود، نه ما این‌گونه می‌دانستیم که باید بخواهیم و طلب کنیم و حس نیاز و خواسته در ما زنده می‌شد و نه یاد می‌گرفتیم که باید چه چیزهایی را بخواهیم و نه می‌آموختیم که چیزهایی را که نیاز و اولویت‌های ماست چگونه و با چه زبانی بخواهیم..
یکی از این دعاها و اعمال دعای روز عرفه است که از زبان حضرت سیدالشهدا(ع) صادر شده است. پیش از اینکه وارد مضامین دعا شوم، به چند نکته درباره این دعا اشاره می‌کنم. می‌دانیم که دعای عرفه را حضرت سیدالشهدا(ع) در سال پایانی عمر شریف خود نخواندند؛ چراکه در آن سال امام حسین(ع) سمت عرفات و منا نرفتند، بلکه هشتم ماه ذی‌الحجه از مکه خارج شده و به سمت کوفه حرکت کردند و سپس مسیر ایشان به سمت کربلا منتهی شد و آن وقایع در سال ۶۱ هجری رخ داد.
در سال‌هایی که حضرت سیدالشهدا(ع) پیش از سال آخر عمر شریفشان دعای عرفه را می‌خواندند، نکته‌هایی وجود دارد که باید بدان توجه کرد. اول اینکه حضرت(ع) از خیمه خود حرکت کرده و زیر سقف آسمان می‌آمدند. گاهی ما به حسب ظاهر به این جزئیات در مناسک آئینی دقت نمی‌کنیم و اگر دقت کنیم، نکته‌های نابی در آن وجود دارد که در حالات انسانی قرار دارد. در این حالات انسان درب خانه خدا نشسته و زانو می‌زند و آنچه را که قرار است نقطه هدف و قله‌های زندگی او باشد، از خدا طلب می‌کند. لذا یکی از نکات این است که انسان کاملاً از تمام تقیدات دل بکند و به سمت طلب خود قدم بردارد.
البته درست است که گام‌هایی که سیدالشهدا(ع) برداشتند، نمادین بوده و شبیه همان حرکت نمادینی است که انسان زمانی که می‌خواهد به سیدالشهدا(ع) سلام کند، طبق فرمایش اهل بیت(ع) باید بالای بلندی برود؛ چراکه بنا نیست که سلام ما به درب و دیوار برخورد کند. همین که انسان چند قدمی به سمت بلندی حرکت می‌کند و در اوج قرار می‌گیرد، زمینه آمادگی و کندن از فضای عادی و معمولی و زرق و برق‌ها را فراهم می‌کند. لذا زمانی که انسان می‌خواهد دعای عرفه را شروع می‌کند، اولین نکته این است که بتواند دل بکند و مقداری از فضای اطراف خود دوری کند و در خلوتی قرار گیرد و چه بهتر از این نقطه که همگان زیر سقف آسمان و به صورت یکرنگ جمع شوند.
دومین مسئله این بود که امام(ع) وقتی حرکت کردند، با وجود اینکه صحرای عرفات، صحرایی نورانی است، ایشان به کنار جبل‌الرحمه آمدند. انسان در گوشه خانه خود نیز می‌تواند بنشیند و دعا بخواند و با خدای خود خلوت کند، ولی گویا حضرت(ع) این را به ما آموختند که در انتخاب جایی که برای دعا و مناجات و خلوت با خدا انتخاب می‌کنید، انتخاب مکان نیز نکته مهمی است. لذا ایشان در جایی قرار گرفتند که در کنار ایشان کوه جبل‌الرحمه قرار داشت و هنوز حجاج در صحرای عرفات نزدیک آن رفته و با این نشان مأنوس هستند. مکان‌هایی در محلات، شهرها و فضاهایی که ما زندگی می‌کنیم وجود دارد که نماد و نشان است. مساجد، حسینیه‌ها، زیارتگاه‌ها و بقاع از جمله این مکان‌ها هستند. حتی در خانه انسان می‌تواند نقطه‌ای را نشان کند که جنسی از جای نمادین برای خلوتگاه است. این مورد در سلوک اولیای الهی آمده است که توصیه می‌کنند افراد مکانی را در خانه برای عبادتگاه و خلوتگاه خود انتخاب کنند. بنابراین، حتی جایی که انسان در آن نشسته و دعا می‌کند، در خواسته و دعا مؤثر است.
سومین اتفاقی که در دعای عرفه سیدالشهدا(ع) پیش آمد، این بود که ایشان تنهایی برای دعا نرفتند. بشر و بشیر که راویان این روایت صحیح‌السند هستند، نقل می‌کنند که ما با امام حسین(ع) بودیم و مشاهده کردیم که ایشان به‌گونه‌ای از خیمه خارج شدند، در حالی‌که اهل بیت و اصحاب ایشان با حضرت آمدند. یعنی ایشان یک حرکت جمعی بلکه به معنای دقیق‌تر یک حرکت خانوادگی انجام دادند. این حرکت بسیار زیبایی است که دعای عرفه به صورت جمعی بلکه به عنوان یک جلسه خانوادگی شکل گیرد و انسان‌ها همگی در این دعا شرکت کنند. البته طبیعی است که نوجوانان و جوانان با مضامین و فرازهای دعا ناآشنا باشند و لازم است که از پیش آماده شوند و برخی از این مفاهیم را به صورت ساده‌تر به ایشان بیاموزیم که وقتی پای دعا می‌نشینند، بتوانند با آنها انس بگیرند.
چهارمین اتفاقی که درباره دعای عرفه وجود دارد و نباید آن را فراموش کنیم این است که وقتی امام حسین(ع) برای دعا نشستند، حالت نشستن ایشان درس‌آموز است. در روایات آمده که حالت امام حسین(ع) در هنگام دعا حالت خشوع و خضوع کامل بود. حالت مسکینی را داشتند که دست خود را برای طعام و غذا بلند کرده است. حال امام(ع) مانند گرسنه‌ای بود که در چنین جایگاهی استمداد غذا و طعام می‌کند. شاید بیش از الفاظ دعا، همین حالت مهم باشد. قرار است این دعا خوانده شود تا این حالت در ما شکل گیرد. روح این دعا شکستگی، خضوع و تواضع است. حال اگر کسی بتواند بخشی از این خشوع و تواضع را در ابتدای دعا در خود ببیند و ایجاد کند، دعای او به استجابت نزدیکتر خواهد بود و فرد به هدف دعا رسیده است.
نکته پنجم اینکه زمانی که حضرت سیدالشهدا(ع) دعا را آغاز کردند، مانند آتشفشانی که وقتی شروع به فعالیت می‌کند و گدازه‌های آتشین را از خود به بیرون می‌ریزد، معارف و خواسته‌ها و طلب‌ها نیز از دل و جان سیدالشهدا(ع) نیز به همین صورت جوشش کرد. شاید در دعای عرفه به حسب ظاهر نظم و دسته‌بندی خاص وجود نداشته باشد، اما هیجان و احساسات و عواطف و معرفت ناب و اوج تقرب امام حسین(ع) به در خانه حضرت حق، همانند آتشفشان از وجود ایشان در هنگام دعا جوشش کرد و مجموعه این‌ها منظومه‌ای را به نام دعای عرفه تشکیل داد. افرادی که قصد دارند تنظیم شده این دعا و دسته‌بندی آن را داشته باشند و بتوانند فرازهای آن را در سیری دقیق شکل دهند و معارف را به صورت منظم از دعای عرفه به دست آورند، لازم است که دعای عرفه امام سجاد(ع) را مرور کنند که دعای ۴۷ صحیفه سجادیه است.
