ابان بن تغلب بن رُباح بَکری جُرَیری کِنْدی رَبَعی کوفی (درگذشت۱۴۱ق/۷۵۸م) ادیب، قاری، فقیه، مفسّر و از محدّثان بنام امامیه است. ابان بیشتر عمر خویش را نزد تابعین گذراند و از محضر درس آنان سود جست. او محضر امام سجاد علیه السلام، امام محمد باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام را درک کرد. گفتهاند که ۳۰٫۰۰۰ حدیث از امام صادق علیه السلام روایت کرده است.
کنیه أبان
بیشتر منابع کنیه او را ابوسعید و برخی ابوسعد[1] یا ابن سعید[2] آوردهاند و برخی دیگر ابواُمیمه را نیز ذکر کردهاند.[3] نسبت «جریری» به سبب آن است که وی مولای بنی جریر بن عُباده بوده است. نسبت دیگر وی، بَکری، اشاره به بکر بن وائل جد بزرگ این خاندان دارد.[4]
ابان بیشتر عمر خویش را نزد تابعین گذرانده و از محضر درس آنان سود جسته است، به همین سبب ابن حبان[5] وی را از مشاهیر اتباع تابعین در کوفه دانسته است، گرچه نجاشی به نقل از ابوزُرعَه گفته که ابان از انس بن مالک صحابی «درگذشت سال ۹۳ قمری» نیز روایت کرده است.[6]
در محضر ائمه علیهم السلام
او محضر امام سجادعلیه السلام، امام باقرعلیه السلام و امام صادق علیه السلام را درک کرد و نزد آنان دانشهای متداول روزگار چون حدیث را آموخت و در حوزۀ درس و مکتب امام صادق علیه السلام به مقامی والا دست یافت[7]
کثرت روایت از امام صادق علیه السلام
ابان به کثرت روایت از امام صادق علیه السلام معروف بود و گفتهاند که ۳۰٫۰۰۰ حدیث از آن حضرت روایت کرده است.[8]
وی علم قرائت قرآن را از عاصم بن ابی النَّجُود، طلحه بن مُصَرِّف و سلیمان أعمَش فراگرفت و یکی از سه نفری بود که توانست تمام قرآن را نزد اعمش بیاموزد.[9]
او از بزرگان قاریان بود و خود نیز به روشی خاص قرآن را قرائت میکرد که نزد قاریان معروف بود[10] شیخ طوسی[11] به نقل از محمد بن موسی بن ابی مریم، صاحب اللّؤلؤ، گفته است که وی در این فن برجستهترین فرد روزگار خویش بوده است.
ابان علاوه بر قرآن و حدیث در هریک از علوم فقه، ادب، لغت و نحو صاحب نظر شمرده میشد.[12]
شاگردان أبان
راویان بنام سده ۲ق از ابان روایت شنیده و نقل کردهاند. عبدالله مامقانی[13] تعداد آنان را نزدیک به ۵۰ تن دانسته است. برخی از اینان عبارتند از:
- ابان بن عبدالله بَجَلی
- ابان بن عثمان احمر
- ادریس ابن یزید اودّی
- حسان بن ابراهیم کرمانی
- حمّاد بن زید
- داوود بن عیسی نَخَعی
- ابوخمیثه زهیر بن معاویه جُعْفی
- زیاد بن حسن بن فرات قَزّاز
- سعید بن بشیر
- سفیان بن عُیَیْنه
- سلام بن ابی خُبْزَه
- سیف بن عمیره نخعی
- شعبه بن حجاج
- عبادبن عوام
- عبدالله بن ادریس بن یزید اودی
- عبدالله بن مبارک
- علی بن عابِس
- قاسم بن مَعْن مسعودی
- محمد بن ابان بن تغلب
- ابومعاویه محمد بن خازم ضریر
- ابوخداش مَخْلد بن خِداش
- مفضل بن عبدالله حَبَطی
- موسی بن عُقبه
- هارون بن موسی نحوی
- سعید بن ابی جهم
- محمد بن موسی بن ابی مریم
- ابوبُردَه میمون مولی بنی فَزارَه
- محمد بن ابی عُمَیر
- ابن مُسکان.[14]
تالیفات أبان
کتابهایی به ابان نسبت داده شده که موجود نیست. نام برخی از آنها بدین قرار است:
کتاب الغریب
ابان در این کتاب به شرح الفاظ غریب قرآن پرداخته است. او در بیان و شرح این الفاظ به شواهدی استناد جسته که خود از عرب شنیده است. ابان نخستین کسی است که در علم غریب القرآن دست به تألیف زده است و این کتاب، نخستین اثر در نوع و موضوع خود بوده، در لغت و تفسیر از اهمیت بسزایی برخوردار است. [15]
لغویان و مفسّران قرن ۲ق به این کتاب استناد میکردند و عبدالرحمن بن محمد ازدی کوفی با استفاده از کتابهای دیگر در این زمینه کتابی تالیف کرد که دربردارنده موارد اختلاف و وجوه اشتراک بود.[16]
معانی القرآن
کتاب القراءات
الغریب فی القرآن؛ نجاشی نام این کتاب را تفسیر غریب القرآن ذکر کرده است.
الفضایل
کتاب صفّین[17]
منبع: ویکی شیعه
[1] حافظ مزّی، ج۲، ص۶؛ صفدی، ج۵، ص۳۰۰
[2] حلّی، ص۱۲
[3] سیوطی، ج۱، ص۴۰۴ به نقل از الدّانی؛ ابن جزری، ج۱، ص۴
[4] نجاشی، ص۷-۸
[5] مشاهیر، ص۱۶۳-۱۶۴
[6] نجاشی، ص۷؛ قس، خویی، ج۱، ص۱۴۴
[7] نجاشی، ص۷
[8] حلّی، ص۹-۱۰
[9] ابن جزری، ج۱، ص۴؛ سیوطی، ج۱، ص۴۰۴
[10] نجاشی، ص۷، ۸
[11] طوسی، فهرست، ص۷
[12] نجاشی، ۷-۸؛ یاقوت، ۱/۱۰۷- ۱۰۸
[13] مامقانی، ج۱، ص۴-۵.
[14] حافظ مزّی، ج۲، ص۶-۷؛ نجاشی، ص۸؛ طوسی، فهرست، ص۶؛ طوسی، اختیار، ص330.
[15] امین، ج۲، ص۹۸؛ حیدر، ج۳، ص۵۷.
[16] یاقوت، ج۱، ص۱۰۸.
[17] طوسی، فهرست، ص۶-۷، نجاشی، ص 8.