امام سجاد علیه السلام در «رساله حقوق» خویش با ظرافت و دقت تمام، ما را به نکاتی ارجاع می‌دهند و نکاتی ظریف را یادآور می‌شوند که حقوقی بس بزرگ به گردن ما است؛ اما فراموش شده و رعایت حقوق خانواده را متذکر می شوند.
امام سجاد علیه السلام در «رساله حقوق» نکاتی را به زن و مرد از باب رعایت حقوق خانواده متذکر شده اند. ایشان خطاب به مردان می‌گویند: «خداوند متعال زن را تسکین‌دهنده و آرامش‌بخشنده و نگهدارنده و انیس برای تو قرار داده است؛ پس بر هردو نفر شما واجب است که قدر این مصاحبت را بدانید و از خداوند متعال به خاطر این نعمت تشکر نمایید؛ زیرا که این نعمت از ناحیه اوست و واجب است که با نعمت خداوند به‌دیده تکریم و احترام نگاه شود و با مهربانی و لطف و خوش‌رویی با آن برخورد نمایید.»
اولویت‌بخشی به دعا
دعای 24 صحیفه امام سجاد علیه‌السلام، دعای برای پدر و مادر است و دعای 25 آن، دعای حضرت برای فرزندانشان. آن‌چه در بیان امام علیه‌السلام به شدت محسوس و قابل تأمل است، نوع و نحوه بیان ایشان است. امام سجاد علیه السلام در آغاز هر دو دعا، به دعا در حق افراد طرف خطاب می‌پردازند و با بهترین عبارات برای ایشان طلب خیر می‌کنند: «خدایا پدر و مادر مرا نزد خود گرامی دار و به درود از جانب خود مخصوص گردان!»؛ «خداوندا بر من منت گذار و فرزندان مرا نگهداری کن و آن‌ها را نیکو گردان و مرا از آن‌ها برخوردار دار!»؛ «خدایا! عمر آن‌ها را دراز گردان، و اجل آن‌ها را به تأخیر انداز، و کوچک آن‌ها را برومند و ناتوان آن‌ها را نیرومند کن، و آن‌ها را تندرستی بخش و به دین حق و خوی نیکو بار آور و تن و جان آن‌ها را از گزند و آسیب و از هر چه اندیشناک باشم درباره ایشان، محفوظ دار!».
در فراز دیگری از دعا، امام علیه السلام آن‌چه از فرزندان خود توقع دارند را در قالب دعا در حق ایشان بیان کرده و می‌فرمایند: «آنان را نیکوکار و پارسا، و صاحب بینش و پندپذیر و فرمانبردار خود، و دوستدار و نیک‌خواه دوستانت و خصم و بدخواه و کینه‌جوی نسبت به دشمنانت قرار ده!»
امام سجاد علیه السلام در فراز بعد، دعایی در حق خود می‌نمایند که به تعبیری دعا در حق فرزندان نیز خواهد بود: «خدایا! بازوی مرا به ایشان سخت گردان و خلل کار مرا به دست آن‌ها مرمت کن، شماره اعوان مرا به ایشان بسیار و بزم مرا به وجود آن‌ها آراسته کن، و نام مرا به به سبب آن‌ها جاوید دار، هنگام غیبت من کار مرا بدان‌ها مرتب کن، آنان را در حوایج یاور من گردان و دوستدار و مهربان ساز که دل سوی من داشته باشند و درستکار و فرمانبردار من باشند؛ نه نافرمان و بدرفتار و مخالف و تبهکار.»
آن‌چه از این عبارت به دست می‌آید آن است که در کنار دعا، آشنایی به وظایف نیز لازم است؛ امری که امام سجاد علیه السلام در دعاهای خود بدان اشاره‌ای مستقیم دارند.
آشنایی با وظایف
از نگاه امام سجاد علیه‌السلام لازم است که فرد، چه در جایگاه فرزندی و چه در جایگاه والدی، به وظایف و تکالیف خود آشنا باشد؛ ازاین‌رو بر این امر در دعاهای خود تأکید دارند و در مورد رفتار فرزندان با والدین می‌فرمایند: «در دل من انداز که تکالیف خود را درباره آنان بشناسم و وظایف خود را به کمال فراگیرم و توفیق ده تا آن‌چه مرا آموخته‌ای، به کار بندم و آن‌چه به تعلیم تو دریافته‌ام، انجام دهم؛ چنان‌که هیچ‌یک از دانسته‌هایم عمل ناکرده نماند و اعضای من در آن چه آموخته‌ام گرانی نکند.»
و در رابطه با والدین این‌گونه بیان می‌دارند: «مرا یاری کن در پروریدن و آموختن و نیکی کردن به آن‌ها، و مرا با ایشان فرزندان نرینه بخش و خیر مرا در آن قرار ده و آنان را از یاوران من ساز در آن‌چه از تو خواستم».
نوع برخورد
ایشان در ادامه به تشریح نوع برخورد و چگونگی اندیشه و عمل نسبت به والدین می‌پردازند و نوع عالی رفتار با ایشان را به طریق غیرمستقیم و در قالب دعا به ما یادآور می‌شوند: «خدایا! چنان کن که هیبت پدر و مادر در دل من چون هیبت پادشاهی خودکام قرار گیرد، اما من با آن‌ها مانند مادر مهربان باشم. خدایا! طاعت پدر و مادر و نیکی به آن‌ها را برای من مطبوع‌تر گردان از خواب در دیده خسته و گواراتر از آب سرد در کام تشنه؛ چنان‌که خواهش آن‌ها را بر خواهش دل خود مقدم دارم و پسند خاطر آنان را بر پسند خاطر خود بگزینم و نیکی آن‌ها را درباره خود؛ گرچه اندک باشد، بسیار شمارم و نیکی خود را درباره آن‌ها؛ اگر چه بسیار باشد، اندک ببینم.» و ادامه می‌دهند: «خدایا! آواز مرا پیش ایشان پست و سخن مرا با آن‌ها خوش گردان، و خوی مرا نرم کن، و دل مرا بر آنان مهربان، و مرا نسبت به آن‌ها خوش‌رفتار و دلسوز گردان»!
اشاره به کمبودها و اشتباهات رفتاری
امام سجاد علیه السلام در ادامه به اشتباهات رفتاری در برخوردها اشاره کرده و به‌گونه‌ای در صدد جبران این کمبودهاست: «خدایا! اگر آزاری از من بدان‌ها رسید یا ناپسندی از من دیدند، یا حقی از آن‌ها پیش من ضایع شد، آن را موجب ریزش گناهان و بلندی درجات اخروی و افزایش حسنات آن‌ها قرار ده، ای کسی که سیئات را به چندین برابر حسنات مبدل می‌کنی.»
و به دنبال آن به اشتباهات رفتاری والدین اشاره کرده و برایشان طلب مغفرت می‌نمایند: «خدایا! هر چه بر من تعدی کردند، به گفتار تند و کردار ناپسند، یا حقی از من ضایع کردند یا در وظیفه خود کوتاهی نمودند، من از آن‌ها در گذشتم و بخشیدم و از تو می‌خواهیم که عتابت را از آن‌ها برداری، چون من رفتار آنان را درباره خود نیک شمرده‌ام، احسان آن‌ها را کامل شناخته و در کار من هرچه کردند، ناخوش ندارم؛ ای پروردگار من!»
و به نیکویی به حق والای والدین اشاره می‌کنند: «حق آن‌ها بر من واجب‌تر است، و احسان آن‌ها بیشتر، و نعمت آن‌ها بزرگ‌تر از آن‌که دادخواهی کنم و به مانند عمل آنان، آن‌ها را مکافات دهم، ای خدای من! چه روزگار درازی که در پرورش من گذرانیدند، و چه رنج‌های سخت که در نگاه‌داری من کشیدند، و چه اندازه بر خود تنگ گرفتند تا زندگی بر من فراخ باشد.« و از خداوند برای خود طلب رحمت دارد: «مرا از آن گروه مگردان که با پدران و مادران بدرفتار بودند!»
باز هم دعا
امام سجاد علیه السلام در پایان این سیر تربیتی خود، باز هم به سراغ دعا رفته و از خداوند می‌خواهند که فرصت دعا، به‌خصوص در حق والدین را از ایشان نگیرد: «خدایا! درود بر محمد و خاندان او فرست و پدر و مادر مرا به بهترین اجر مخصوص کن که پدران و مادران بندگان مؤمنت را بدان تخصیص می‌دهی، ای ارحم الراحمین. خدایا! یاد آن‌ها را پس از نمازها، و در هیچ‌یک از اوقات شب، و ساعات روز از خاطرم من مبر. خدایا! درود بر محمد و آل او فرست، و مرا بیامرز؛ چون درباره آن‌ها دعای خیر کردم، و آن‌ها را بیامرز؛ چون درباره من نیکویی نمودند و پیوسته خشنود باش به شفاعت آن‌ها درباره من. به کرامت خود جای امن و سلامت رسانشان!»
و در حق خود و فرزندان و تمام مسلمین نیز دعا می‌فرمایند: «خدایا! این همه را به توفیق و رحمت خود به من ارزانی دار و مرا از عذاب دوزخ در پناه خود گیر، و مانند آن‌چه من برای خود و فرزندان خود در دنیا و آخرت طلب کردم، به همه مسلمین و مسلمات و مؤمنین و مومنات عطا کن، تو به بندگان نزدیکی و حاجت آن‌ها را برمی‌آوری.»
حقوق متقابل در خانواده
ایشان به حق پدر و مادر اشاره داشته و برخلاف عرف و رویه معمول، به اموری که جنبه تخریبی داشته باشد، اشاره‌ای ندارند، بلکه از خیر می‌گویند و صلاح. وقتی از حق پدر سخن می‌گویند، این‌گونه خطاب می‌کنند: «هر وقت در خودت چیزی می‌بینی که موجب پیدا شدن غرور در تو می‌گردد، متوجه باش که پدرت اصل و اساس آن نعمت است و خداوند را به خاطر این نعمت بزرگ ستایش کن و از او تشکر کن!»
و وقتی از حق مادر سخن می‌گویند به گوشه‌ای از دریای ناتمام مهر مادری اشاره کرده و عنوان می‌کنند: «این مادر بود که حاضر بود گرسنه بماند و تو سیر باشی؛ برهنه بماند و تو لباس داشته باشی؛ تشنه بماند و تو سیراب باشی؛ در آفتاب بنشیند تا تو در سایه او آرام استراحت کنی؛ ناراحتی را تحمل کند تا تو در نعمت و آسایش به زندگی ادامه داده و رشد نمایی و در اثر نوازش او به خواب راحت و استراحت لذیذ دست یابی!»
آموزش حقوق به زن و شوهر توسط امام سجاد علیه السلام
حتی در بیان حق زن بر شوهر نیز چنان زیبا سخن می‌گویند و نکات را به مرد گوش‌زد می‌کنند که کمتر روانشناس و جامعه‌شناسی این نگاه را دارد؛ ایشان خطاب به مردان می‌گویند: «خداوند متعال او را تسکین‌دهنده و آرامش‌بخشنده و نگهدارنده و انیس برای تو قرار داده است؛ پس بر هردو نفر شما واجب است که قدر این مصاحبت را بدانید و از خداوند متعال به خاطر این نعمت تشکر نمایید؛ زیرا که این نعمت از ناحیه اوست و واجب است که با نعمت خداوند به‌دیده تکریم و احترام نگاه شود و با مهربانی و لطف و خوش‌رویی با آن برخورد نمایید».
و در میانه همین کلام سراسر مهر، به زنان نیز تأکیدی غیرمستقیم دارد: «شوهر را بر زن حق بزرگیست و اطاعت زن از شوهرش واجب است؛ تا وقتی در آن معصیت خداوند نباشد.» و البته باز هم به مردان یادآور می‌شود که: «به خاطر لذتی که از زندگی با زن خویش می‌برد، بر او واجب است که حق این لذت را ادا کند و این حق، حق بزرگی است و قوتی نیست مگر به قوت خداوند متعال.»
نگاه امام سجاد علیه السلام ، در سراسر آن‌چه گفتیم، نگاهی چندبعدی است؛ ایشان هم به فاعل نظر دارند و هم به مخاطب او، هم از فاعل توقع دارند و هم از مخاطب او؛ و در مقابل نیز به دید اغماض و بخشش از جانب هر دو طرف اشاره دارند؛ همان دیدی که خداوند نیز نسبت به بندگان خود دارد؛ مطالبه در عین رأفت و رحمت و چشم‌پوشی.
منبع: الکوثر
